Εριγένης, Ιωάννης ο Σκότος

(John ScotusErigenaEriugena, Ιρλανδία 810 – 877;). Φιλόσοφος και θεολόγος. Από το 847 έζησε στο Παρίσι, όπου διετέλεσε διευθυντής της Παλατιανής Σχολής του Παρισιού. Με εντολή του Φράγκου βασιλιά Καρόλου Β’ του Φαλακρού μετέφρασε από τα ελληνικά στα λατινικά το Corpus aereopagiticum, δηλαδή τις θεολογικές πραγματείες που αποδίδονται στον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. Ο Ε. έκανε επίσης προσιτά στους Λατίνους και άλλα δύο ελληνικά κείμενα που έχουν καθαρά πλατωνικό χαρακτήρα: τα Ambigua του Μάξιμου του Ομολογητή και το Περί κατασκευής του ανθρώπου του Γρηγορίου Νύσσης. Προηγουμένως ο Ε. είχε γράψει το Περί θείου προορισμού, που το καταδίκασαν οι σύνοδοι της Βαλεντίας (855) και της Λανγκρ (859), γιατί η νεοπλατωνική πνοή του κειμένου αυτού φάνηκε σκοτεινή και ύποπτη στους επισκόπους και σε άλλους θεολόγους. Οι πλατωνικές ιδέες των ελληνικών έργων που διάλεξε να μεταφράσει είναι καταφανείς σε όλα τα κείμενα του E., από τον μεγάλο μεταφυσικό διάλογο De divisione naturaeέως το σχόλιο στο Περί ουρανίου ιεραρχίας που αποδίδεται στον Ψευδο-Διονύσιο, το σχόλιο στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, μέχρι και την Ομιλία για τον πρόλογο του ίδιου Ευαγγελίου. Αν από την άποψη αυτή ο Ε. ήταν ένας από τους εμπνευστές και τους σημαντικότερους εκπροσώπους της νεοπλατωνικής-χριστιανικής θεολογίας και το έργο του ήταν τόσο ρωμαλέο ώστε να θεωρείται ο πρώτος μεγάλος σχολαστικός συγγραφέας, από μία άλλη άποψη επηρέασε τις σχετικά με τη λογική θεωρίες του 10ου και του 11ου αι. με την επιχειρηματολογική μέθοδο που χρησιμοποίησε. To De divisione naturae, το σπουδαιότερο έργο του (που το ολοκλήρωσε γύρω στο 866), είναι μια ευρύτατη επιτομή όλης της χριστιανικής προβληματικής σε πέντε βιβλία, με τη μορφή διαλόγου μεταξύ δασκάλου και μαθητή. Καρπός μεγάλης προσπάθειας για συστηματοποίηση, το έργο αυτό ξεχωρίζει ανάγλυφα –σχεδόν απροσδόκητα– μέσα στον φτωχό και άτονο πνευματικό πολιτισμό της πρώτης περιόδου του Μεσαίωνα. Όλο το έργο στηρίζεται σε δύο αρχές: η πρώτη είναι ότι η φιλοσοφία δεν είναι παρά η αναζήτηση της αλήθειας της αποκάλυψης με τη βοήθεια της λογικής· η δεύτερη, ότι το λογικό φτάνει στην πραγματική κατανόηση του θείου λόγου μόνο όταν δεν εμποδίζεται από τη δογματική αυθεντία των Πατέρων της Εκκλησίας, αφού και το ίδιο το έργο των Πατέρων δεν είναι παρά καρπός της άσκησης του ανθρώπινου λογικού πάνω στα ιερά κείμενα. Με στήριγμα την εμπιστοσύνη του αυτή στο λογικό, ικανό να ανακαλύπτει τον πλούτο των νοημάτων που έχει εναποθέσει ο Θεός στην Αγία Γραφή, ο Ε. δεν διστάζει να υποβάλει τα ιερά κείμενα σε μια πιο ελεύθερη ανάλυση· φτάνει μέχρι το σημείο να προβάλλεται μέσα από αυτά μια μεταφυσική νεοπλατωνικής απόχρωσης. Τέσσερις είναι οι κατηγορίες του σύμπαντος: 1) το αδημιούργητο και δημιουργούν· 2) το δημιουργημένο και δημιουργούν· 3) το δημιουργημένο και μη δημιουργούν· 4) το αδημιούργητο και μη δημιουργούν. Η πρώτη είναι ο Θεός, ανώτατη και μοναδική αιτία των πάντων, ο δημιουργός Πατέρας που γεννά τα πάντα· τη δεύτερη ο Ε. την ταυτίζει με τις αρχικές αιτίες των πραγμάτων που, έχοντας δημιουργηθεί από τον Θεό, δημιουργούν με τη σειρά τους τις πρόσκαιρες αιτίες και την άμορφη ύλη· η τρίτη κατηγορία της φύσης, εκείνη που έχει δημιουργηθεί αλλά δεν δημιουργεί, είναι ο εμπειρικός κόσμος, στον οποίο ανήκει και ο άνθρωπος· η τελευταία κατηγορία είναι η φύση που δεν έχει δημιουργηθεί ούτε δημιουργεί, δηλαδή ο Θεός ως τέλος, ως σκοπός της πορείας επιστροφής (reditus) αυτού που έχει δημιουργηθεί, στις πηγές του. Στην εσχατολογία του E., που επαναλαμβάνει βασικά θέματα του Ωριγένη, δεν υπάρχει θέση για το ανεπανόρθωτο κακό ούτε για την αιώνια καταδίκη στην κόλαση. Στο τέλος ο ορατός κόσμος επανέρχεται στο πνεύμα, στον ασώματο, στον άυλο κόσμο, στις πρωταρχικές αιτίες. Η επιστροφή αυτή του πεπερασμένου –συνεπώς και του ανθρώπου– στον Θεό δεν συνεπάγεται ωστόσο την καταστροφή του αλλά το πέρασμά του σε ανώτερη κατάσταση. Άλλωστε και στη μελλοντική ζωή ο άνθρωπος, χωρισμένος πάντοτε από τον Θεό από μια άπειρη άβυσσο, θα συναντήσει τον Θεό στις θεοφάνειές του, που τον αποκαλύπτουν μόνο μερικώς, γιατί η θεία φύση καθαυτή μένει πάντα απρόσιτη στην υπερβατικότητά της.